Odpowiedzialność karna spółki

Zmieniająca się rzeczywistość

Od dłuższego czasu obserwujemy rozwijający się i przyspieszający ogólnoświatowy trend uszczelniania regulacji mających gwarantować zgodność z prawem działalności osób prawnych sektora prywatnego i obligować kadrę menadżerską do dbałości o przestrzeganie przepisów przez zarządzane przez nich jednostki. Efektem tego jest ustawiczny rozwój wewnętrznych rozwiązań organizacyjnych zapewniających zgodność z normami, czyli tak zwanych systemów compliance. Termin ten, co pokaże niniejszy komentarz, odnosi się nie tylko do działań ukierunkowanych na minimalizowanie ryzyk biznesowych, w tym zapobieganiu stratom finansowym lub reputacyjnym, ale także ryzyk prawnych, nie wykluczając odpowiedzialności karnej przedsiębiorcy jako podmiotu zbiorowego.

Ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych

Przywołany trend nie ominął polskiego porządku prawnego. Już od końca roku 2003 obowiązuje bowiem ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Jakkolwiek wówczas pojęcie compliance nie było rozpowszechnione, tak wprowadzone regulacje stanowiły pierwszy istotny krok regulacyjny, mający służyć redukcji występowania nieprawidłowości w działalności przedsiębiorstw i zwiększeniu świadomości w zakresie odpowiedzialnego biznesu. Uchwalenie ustawy stanowiło realizację międzynarodowych zobowiązań, których celem jest zwalczanie przestępczości gospodarczej lub fiskalnej, której beneficjentami są nie osoby fizyczne lecz osoby prawne.

Ustawa wprowadziła novum w zakresie odpowiedzialności karnej, umożliwiając pociągnięcie do odpowiedzialności za przestępstwo i wymierzenie kary także podmiotom zbiorowym, czyli co do zasady większości osobom prawnym i jednostkom organizacyjnym niemającym osobowości prawnej, ale posiadającym zdolność prawną. Niemniej jednak, mimo wieloletniego obowiązywania organy ścigania niezwykle rzadko sięgają po regulację ustawy i kierują postępowania karne bezpośrednio do podmiotów zbiorowych. Przyczyną zdaje się być niedoskonałość regulacji, uniemożliwiająca pociągnięcie do odpowiedzialności podmiotu zbiorowego bez uprzedniego skazania osoby fizycznej, działającej w imieniu podmiotu zbiorowego lub na jego rzecz. Nadto katalog przestępstw, które objęte są regulacją ustawy jest bardzo wąski. Konsekwencją powyższego jest niewielka liczba wyroków sądów wydanych w oparciu o przepisy ustawy, natomiast wymierzone kary z reguły mają symboliczny charakter.

Ustawodawca mając na względzie znikomą skuteczność dotychczas obowiązujących przepisów, lecz także dynamicznie rozwijającą się rzeczywistość gospodarczą przepisów rozpoczął prace nad zmodyfikowaniem obecnego modelu odpowiedzialności karnej przedsiębiorców. Impuls ten mógł być też zapewne powiązany z rozwojem europejskich i krajowych regulacji antykorupcyjnych, które dążą do zwiększenia transparentności działania przedsiębiorców, co przekłada się na zwiększenie zdolności kontroli ich działalności pod względem zgodności z obowiązującymi przepisami.

Nowe zasady

W parlamencie od pewnego czasu czeka na dalsze procedowanie nowa wersja ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych pod groźbą kary, która w sposób radykalny zmienia dotychczas obowiązujące zasady odpowiedzialności, a przy tym stanowi drogowskaz pozwalający ocenić, w którym kierunku zmierzać będzie nowa regulacja.

Z uwagi na znaczną liczbę i zakres procedowanych zmian, nie jest możliwe omówienie ich wszystkich w niniejszym komentarzu, warto jednak wskazać na kilka najistotniejszych, które należałoby jeszcze przed ich uchwaleniem brać pod uwagę przy planowaniu działalności oraz wdrażaniu rozwiązań organizacyjnych w firmie.

Procedowana nowelizacja w przeciwieństwie do dotychczas obowiązujących przepisów ma dopuszczać możliwość pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności za wszelkie przestępstwa i przestępstwa skarbowe, otwierając tym samym katalog i poszerzając zakres stosowania ustawy. 

Wśród istotnych rozwiązań należy wskazać na uniezależnienie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyn zabroniony, od uprzedniego skazania osoby fizycznej związanej z podmiotem zbiorowym, która popełniła przestępstwo w związku z prowadzoną przez podmiot zbiorowy działalnością.

Znowelizowane przepisy rozszerzają zakres odpowiedzialności podmiotu zbiorowego stanowiąc, że ponosił będzie odpowiedzialności za:

• Działalność swoją, w tym poprzez swoje organy (np. zarząd), zarówno jeżeli przestępstwo zostało popełnione wskutek działania lub zaniechania organu lub jego członka, jak i  w przypadkach niezachowania zasad ostrożności przez podmiot;
• Działalność personelu podmiotu zbiorowego w związku z wykonywaniem zadań związanych z działalnością podmiotu w tym zwłaszcza: osoby upoważnione do reprezentacji, podejmowania decyzji lub nadzoru (np. pełnomocnik lub menedżer), pracowników, osoby faktycznie dopuszczone do działania w imieniu podmiotu wskutek nadużycia udzielonych uprawnień.
• Działalność współpracowników i kooperantów podmiotu zbiorowego, w przypadku wykazania braku należytej staranności w wyborze lub nadzorze, jak również występowania nieprawidłowości w działalności organizacji, które ułatwiły lub umożliwiły popełnienie czynu zabronionego. Przy czym nieprawidłowością jest między innymi brak procedur związanych z reagowaniem na zagrożenie czynem zabronionym, odpowiednio określonych zakresów obowiązków organów, personelu i jednostek organizacyjnych, a także brak wyspecjalizowanej komórki compliance. W tym zakresie odpowiedzialność podmiotu zbiorowego rozciąga się na sytuacje podmiot zbiorowy odniósł choćby pośrednio korzyść majątkową.

Nowelizowane przepisy kładą szczególny nacisk na wzmocnienie i ochronę instytucji tzw.  sygnalisty (ang. whistleblowers), czyli osoby wewnątrz organizacji zgłaszającej informacje o nieprawidłowościach w funkcjonowaniu podmiotu zbiorowego, które doprowadziły albo mogą doprowadzić lub ułatwić popełnienie czynu zabronionego. Nowelizacja nakłada na podmiot zbiorowy obowiązek rzetelnego wyjaśniania zgłoszeń sygnalistów dotyczących nieprawidłowości w organizacji lub funkcjonowaniu podmiotu zbiorowego, co istotne ignorowanie takich zgłoszeń skutkuje zaostrzeniem ewentualnej odpowiedzialności karnej podmiotu zbiorowego. Nadto podmiot zbiorowy powinien objąć sygnalistów szczególną ochroną, zabezpieczając ich przed negatywnymi konsekwencjami ich działań, w tym dyskryminacją lub represjami w organizacji.

Dodatkowo procedowana nowelizacja w sposób istotny rozszerza katalog kar i środków, które mogą być nakładane przez sąd na podmioty zbiorowe. Podmiot zbiorowy może zostać ukarany poprzez:

• Wymienienie kary pieniężnej w wysokości od 30 tysięcy do 30 milionów złotych, a w przypadku zignorowania zgłoszenia sygnalisty do 60 milionów złotych;
• Rozwiązanie (likwidacja) podmiotu zbiorowego.

Wśród najbardziej dotkliwych środków, obok środków karnych charakterystycznych dla prawa karnego, należy wskazać: stałe lub czasowe zamknięcie oddziału, zakaz prowadzenia określonej działalności gospodarczej,  zakaz promocji lub reklamy, zakaz startowania w przetargach o zamówienia publiczne, zakaz korzystania z dotacji. Część środków może także być stosowanych jako środki zapobiegawcze w toku postępowania karnego.

Co więcej, zgodnie z założeniami procedowanej nowelizacji, nawet jeżeli podmiot zbiorowy nie ponosi odpowiedzialności za przestępstwo lecz osiągnął choćby pośrednio korzyść z tego przestępstwa, możliwe będzie orzeczenie względem niego przepadku mienia lub obowiązku  zwrotu uzyskanych korzyści.

Jak reagować?

Coraz bardziej precyzyjne obudowywanie regulacjami prawnymi działalności przedsiębiorców oraz dążenie do zwiększenia transparentności ich działalności, w tym także poprzez zaostrzenie i dookreślenie zakresu ich odpowiedzialności karnej, zmusza do podejmowania działań zmierzających do zabezpieczenia podmiotu. Służyć temu ma wdrożenie i stosowanie systemu compliance zgodnego z rynkowymi standardami i dostosowanego do specyfiki jej działalności oraz rozmiaru.

Mniej lub bardziej dojrzały system compliance możemy znaleźć w zasadzie w każdym podmiocie na rynku, każdy z nich bowiem na bieżąco podejmuje czynności mające zapewnić zgodność ich działania z przepisami prawa. Warto zwrócić uwagę, że na rynku funkcjonuje wiele metodologii dotyczących systemów compliance, do których można się odwoływać – np. standard ISO 19600 czy standard MoR.

Przystępując do dostosowania wewnętrznego systemu compliance do nowych regulacji wskazane jest wykorzystanie w jak największym stopniu rozwiązań już funkcjonujących w organizacji. Prace należy rozpocząć od przeglądu systemu funkcjonującego w danej organizacji. Powinien on objąć m.in. strukturę organizacyjną przedsiębiorstwa, obszary ryzyka prawnego, na które eksponowany jest podmiot i zakresy obowiązków poszczególnych funkcji występujących w strukturze. Pozwoli to zidentyfikować osoby w organizacji odpowiedzialne za zapewnienie bezpieczeństwa w tych obszarach ryzyka prawnego oraz relacje pomiędzy poszczególnymi obszarami i kompetencjami.

Powyższe ma służyć wypracowaniu podejścia co do rekomendowanych lub koniecznych modyfikacji systemu compliance organizacji. Modyfikacje powinny prowadzić do dostosowania systemu compliance do rynkowych standardów, w tym w szczególności do zapewnienia jego aktualności i jego rzeczywistego stosowania.

W kontekście odpowiedzialności karnej podmiotu zbiorowego warto pamiętać o uwzględnieniu w opracowywanych procedurach zasad gromadzenia informacji mogących stanowić podstawy wykazania braku odpowiedzialności podmiotu zbiorowego (np. w zakresie wykazania braku winy w wyborze/nadzorze oraz odpowiedniej organizacji działalności), a także alokacji odpowiedzialności za każdy ze zidentyfikowanych obszarów do konkretnych jednostek i osób.

Wdrożenie funkcjonującego i udokumentowanego systemu compliance, zgodnego z rynkowymi standardami, w przypadku wystąpienia naruszenia prawa, zapewni danemu podmiotowi wszelkie argumenty w dyskusji z organami ścigania. Podmiot taki będzie mieć możliwość dowodzenia, że dołożono należytej staranności w zakresie organizacji jego działalności w celu zapobiegania naruszeniom przepisów prawa. To natomiast może stanowić kluczową przesłankę odsunięcia odpowiedzialności danego podmiotu na podstawie ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych.

********

Autorzy: radca prawny Bartosz Piątek, adwokat Adrian Korszeń, radca prawny Krzysztof Szyszko